नवी दिल्ली । दरवर्षी 10 फेब्रुवारी रोजी जगभरात ‘आंतरराष्ट्रीय कडधान्य दिन’ (World Pulses Day) साजरा केला जातो. हा दिवस साजरा करण्यामागचा उद्देश (Purpose Of Celebrating World Pulse Day) लोकांना डाळींचे महत्त्व पटवून देणे आणि पोषण तसेच अन्नसुरक्षेसाठी कडधान्ये किती महत्त्वाची आहेत हे सांगणे आहे. कडधान्ये हा भारतीयांच्या आहाराचा भाग आहे. भारत हा जगातील सर्वात मोठा कडधान्य उत्पादक देश आहे आणि त्याचा सर्वाधिक वापरही होतो. भारताची वार्षिक डाळींची मागणी सुमारे 250 लाख मेट्रिक टन आहे.
‘आंतरराष्ट्रीय कडधान्य दिन’ पहिल्यांदा 2016 मध्ये साजरा करण्यात आला. नंतर संयुक्त राष्ट्रांच्या आमसभेने 10 फेब्रुवारी हा जागतिक कडधान्य दिन म्हणून साजरा करण्याचा ठराव मंजूर केला. तेव्हापासून हा दिवस ‘आंतरराष्ट्रीय कडधान्य दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी डाळींचे महत्त्व पटवून देण्यासाठी जगभरात विविध कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
भारत: उत्पादन आणि वापरात पहिला क्रमांक
जगात उत्पादित होणाऱ्या एकूण डाळींपैकी 24 टक्के डाळींचे उत्पादन भारतात होते. अशाप्रकारे भारत हा डाळींचे सर्वाधिक उत्पादन करणारा देश आहे. त्याच वेळी, भारतीय देखील जगात सर्वाधिक कडधान्य खातात. भारत जेव्हा जागतिक बाजारपेठेतून डाळ विकत घेतो तेव्हा जगभरात डाळी महाग होतात, अशी एक म्हण बाजारात आहे. गेल्या पाच-सहा वर्षांत भारताने डाळींची उत्पादकता 140 लाख टनांवरून 240 लाख टनांपर्यंत वाढवली आहे. 2019-20 मध्ये, भारताने 23.15 मिलियन टन डाळींचे उत्पादन केले, जे जगाच्या 23.62% आहे. 2020-21 या वर्षात जगभरात 2,116.69 कोटी रुपयांची 296,169.83 मेट्रिक टन डाळींची निर्यात करण्यात आली.
कृषी आणि शेतकरी कल्याण मंत्रालयाने 2021-22 साठी मुख्य खरीप पिकांच्या उत्पादनाच्या पहिल्या आगाऊ अंदाजानुसार, 2021-22 मध्ये एकूण कडधान्य उत्पादन 9.45 मिलियन टन इतके अनुमानित आहे. हे सरासरी खरीप कडधान्य उत्पादन 8.06 मिलियन टनापेक्षा 1.39 मिलियन टन जास्त आहे. गेल्या वर्षीच्या तुलनेत यंदा कडधान्य क्षेत्रातही 50 हजार हेक्टरने वाढ झाली आहे. भारतात रब्बी आणि खरीप या दोन्ही हंगामात डाळींचे उत्पादन घेतले जाते. भारताच्या राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा अभियान आणि इतर कार्यक्रमांमध्ये कडधान्यांचे प्रमुख स्थान आहे. कडधान्यांच्या इतिहासात 2017-18 हे वर्ष आहे जेव्हा सर्वाधिक 254.1 लाख (25.41 मिलियन ) टन डाळींचे उत्पादन झाले.
उत्पादन वाढवण्याचे प्रयत्न
भारतात डाळींचे उत्पादन वाढवण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत. आयातीवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी सरकार प्रयत्नशील आहे. शेतकऱ्यांना डाळी पिकवण्यासाठी प्रोत्साहन देण्यासाठी सरकार अनेक योजना राबवत आहे. शेतकऱ्यांना चांगल्या वाणांचे बियाणे देणे गरजेचे आहे. गेल्या वर्षी या योजनेवर सरकारने सुमारे 300 कोटी रुपये खर्च केले होते. सरकारच्या प्रयत्नांचे परिणामही समोर येत आहेत. सन 2022 मध्ये डाळींच्या उत्पादनाखालील क्षेत्रात सुमारे 50 हजार हेक्टरने वाढ झाली आहे.
डाळी हा प्रथिनांचा महत्त्वाचा स्रोत आहे
अन्नामध्ये कडधान्ये महत्त्वाची आहेत कारण त्यामध्ये भरपूर पौष्टिक अन्न आणि प्रथिने असतात. भारतीय संस्कृतीसाठी विशेषतः महत्वाचे, कारण आपण मुख्यतः शाकाहारी आहोत आणि आहारात कडधान्यांचा समावेश होतो. शेंगा पिकांमध्ये पाण्याचा वापर कमी असतो. कडधान्ये कोरडवाहू आणि पावसाच्या प्रदेशात घेता येतात. हे जमिनीतील नायट्रोजनचे संरक्षण करून जमिनीची सुपीकता सुधारते, त्यामुळे खतांची गरज कमी होते आणि त्यामुळे ग्रीन हाउसमधील वायूंचे उत्सर्जन कमी होते. पिवळ्या मूग डाळीमध्ये प्रथिने, लोह आणि फायबर मुबलक प्रमाणात आढळतात. पोटॅशियम, कॅल्शियम आणि व्हिटॅमिन बी कॉम्प्लेक्स असलेल्या या मसूरमध्ये फॅट अजिबात नसते.