नवी दिल्ली । अर्थसंकल्प म्हणजे देशाच्या उत्पन्नाचा आणि वर्षभराच्या खर्चाचा सरकारी लेखाजोखा. त्याचा कालावधी 1 एप्रिल ते 31 मार्च असा आहे. म्हणून, ते लिहिताना, 2022-23 (दोन वर्षे एकत्र) बजट लिहिले आहे. अर्थसंकल्पाचे प्रामुख्याने दोन भाग असतात, उत्पन्न आणि खर्च. सरकारच्या सर्व प्राप्ती आणि महसूल यांना उत्पन्न म्हणतात आणि सरकारच्या सर्व खर्चाला खर्च म्हणतात.
यापूर्वीच्या अर्थसंकल्पात सरकारच्या खर्चाची दोन विभागांमध्ये विभागणी करण्यात आली होती. योजना खर्च आणि नियोजनेतर खर्च, मात्र सन 2017 मध्ये सरकारने हे वर्गीकरण रद्द केले. अर्थ मंत्रालयाने सरकारी योजनांवर एकसारखाच पैसा खर्च करण्याचा निर्णय घेतला. त्यामुळे हे वर्गीकरण पूर्णपणे रद्द करण्यात आले.
याआधीच्या अर्थसंकल्पात नियोजित खर्चावर जास्त भर देण्यात आला होता आणि योजनांच्या देखरेखीसाठी आणि चालविण्यासाठी वापरण्यात येणार्‍या गैर-योजनेत्तर खर्चाकडे दुर्लक्ष करण्यात आले होते. यामुळे, सरकारने ते रद्द केले आणि त्याचे नाव भांडवली खर्च आणि महसूल खर्च असे ठेवले.
योजना खर्च (Plan expenditure) म्हणजे काय?
खर्चाच्या अर्थसंकल्पात केंद्र सरकारकडून राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांना देण्यात येणारा निधी केंद्र सरकारच्या योजनांवरील खर्चासोबत मोजला जातो. अर्थसंकल्पाप्रमाणे, त्याची महसूल आणि भांडवलातही विभागणी करता येते. त्याच वेळी, योजना खर्च सरकारच्या अनेक मंत्रालयांनी आणि NITI आयोगाद्वारे संयुक्तपणे केला जातो. यामध्ये त्या सर्व खर्चाचा समावेश होतो, जो वेगवेगळ्या विभागांद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या योजनांवर केला जातो. यामध्ये मंत्रालये आणि विभागांना ठराविक रक्कम दिली जाते. सरकारने खर्च केलेल्या रकमेतील हा सर्वात मोठा हिस्सा आहे.
योजनेतर खर्च (Non-Plan expenditure) म्हणजे काय?
नॉन-प्लॅन खर्चाचे दोन भाग असतात. अनियोजित महसूल खर्च आणि अनियोजित भांडवली खर्च. योजनातर महसुली खर्चामध्ये ते खर्च समाविष्ट असतात जे सरकारने घेतलेल्या कर्जावरील व्याज देणे, लोकांना सबसिडी देणे, सरकारी कर्मचार्‍यांना पगार देणे तसेच राज्य सरकारांना अनुदान देणे, परदेशी सरकारांना अनुदान देणे इत्यादींवर खर्च केला जातो. तर, नियोजनेतर भांडवली खर्चामध्ये संरक्षण, सार्वजनिक उपक्रमांना दिलेली कर्जे, राज्ये, केंद्रशासित प्रदेश आणि परदेशी सरकारांना दिलेली कर्जे यांचा समावेश होतो.
भांडवली खर्च आणि महसूल खर्च
भांडवली खर्च हा सरकारचा खर्च आहे, जो भविष्यासाठी नफा निर्माण करतो. भांडवली खर्चाचा वापर मालमत्ता किंवा उपकरणे इत्यादी खरेदी करण्यासाठी केला जातो. हे विविध उपकरणांच्या अपग्रेडेशनसाठी देखील वापरले जाते.
महसूल खर्च काय आहे ?
त्याच वेळी, सरकारच्या महसूल खात्यातून खर्च केलेल्या रकमेला महसूल खर्च म्हणतात. त्यात सरकारच्या दैनंदिन खर्चाचा समावेश होतो. जसे कर्मचाऱ्यांचे पगार, वीज, मंत्रालय आणि विभागांचे पाणी बिल, स्टेशनरी, संगणक खर्च इ. त्याच वेळी, सरकारकडून व्यक्ती किंवा गटांना रोख स्वरूपात किंवा करातून सूट देण्यात येणारा लाभ याला सबसिडी म्हणतात.