नवजात मातांमधील ‘ही’ विकृती बाळाच्या जिवावर बेततेय; परंतु यावर कोणीच का बोलत नाही?

हॅलो महाराष्ट्र ऑनलाईन । जर्मनीतील एका २८ वर्षीय महिलेने तिच्या नवजात मुलीला खिडकीतून फेकल्याची घटना अलीकडे समोर आली कारण तिला वाटले की पोर्शे’मध्ये एक कार्यकारी म्हणून तिचे करिअर बरबाद होईल. यानंतर कॅटरिना जोव्हानोविक नावाच्या या महिलेचा मोठ्या प्रमाणावर निषेध करण्यात आला आहे आणि तिच्यावर क्रूरतेचा शिक्का मारला जात आहे. नवजात मुलाच्या मृत्यूप्रकरणी तिला साडेसात वर्षांची शिक्षा सुनावण्यात आली आहे. मात्र या संपूर्ण प्रकारानंतर सोशल मीडियावर मात्र वेगळीच चर्चा सुरु आहे. कॅटरिना जोव्हानोविक पोस्ट-पार्टम सायकोसिसने ग्रस्त असेल असं काही यूजर्स सांगत आहेत. हि एक गंभीर मानसिक आरोग्य स्थिती आहे जी नवजात मातांवर प्रभाव टाकत आहे. महत्वाची म्हणजे अशा प्रकारे घडलेली हि काय पहिलीच घटना नाही, या वर्षाच्या सुरुवातीला कोचीमध्ये एका महिलेवर तिच्या नवजात बालकाचा गुदमरून मृतदेह रस्त्यावर फेकल्याचा आरोप करण्यात आला होता. या सर्व घटनांनी मानसिक आरोग्य विकार एखाद्याला स्वतःच्या मुलाला इजा करण्यास भाग पाडू शकतो का? असा प्रश्न निर्माण झाला आहे.

प्रसवोत्तर मनोविकृती ही मानसिक आरोग्य इमर्जन्सी म्हंटली जाते. हे जन्म देणाऱ्या 1,000 महिलांपैकी 1 ते 2 महिलांमध्ये आढळते आणि सामान्यतः जन्मानंतरच्या दिवसांत किंवा 6 आठवड्यांनंतर दिसून येते. प्रसूतीनंतरच्या ब्ल्यूजचा संदर्भ जन्म दिल्यानंतर कमी, डिस्कनेक्ट झालेल्या भावनांना सूचित करतो आणि ते खूप सामान्य आहे (20-25 टक्के स्त्रिया यातून जातात). जेव्हा दोन आठवड्यांपेक्षा जास्त काळ मूड कमी होतो, भूक लागत नाही, झोपेची समस्या निर्माण होते तेव्हा प्रसूतीनंतरच्या नैराश्यला सुरुवात होते. मारे 5-10 टक्के महिलांना या स्थितीचा सामना करावा लागतो. अभ्यासातून असेही दिसून आले आहे की 22 टक्के भारतीय माता प्रसुतिपश्चात नैराश्याने ग्रस्त आहेत.

“मुळात ही एक मानसिक आरोग्य स्थिती आहे ज्यामध्ये जन्मानंतर नैराश्य येते. आता, प्रसूतीपश्चात मनोविकृती ही आणखी गंभीर स्थिती आहे जी स्त्रियांमध्ये घडते ज्यांना गंभीर मानसिक आरोग्य स्थितीचा इतिहास आहे किंवा त्यांच्या कुटुंबाचा इतिहास असू शकतो. जेव्हा मी म्हणतो गंभीर, याचा अर्थ नैराश्यापेक्षा, स्किझोफ्रेनिया किंवा बायपोलर डिसऑर्डरसारखे काहीतरी आहे,” असे डॉ वाधवन म्हणतात. प्रसुतिपश्चात् सायकोसिस सोबत शारीरिक आणि मानसिक तणावपूर्ण जन्म किंवा गर्भधारणा देखील असू शकते.

पोस्ट-पार्टम सायकोसिस समजून घेणे

सोनल चढ्ढा, मानसिक आरोग्य स्टार्ट-अप LISSUN मधील प्रमुख क्लिनिकल मानसशास्त्रज्ञ, देखील यावर भर देतात की पोस्ट-पार्टम सायकोसिस (PPP) ही एक गंभीर स्थिती आहे जी आईच्या मानसिक स्थितीवर गंभीरपणे परिणाम करू शकते. “क्वचित प्रसंगी, हे धोकादायक वर्तनास कारणीभूत ठरू शकते, ज्यामध्ये स्वतःला किंवा एखाद्याच्या मुलाचे नुकसान होण्याच्या संभाव्यतेचा समावेश होतो. ही लक्षणे आईला अशा प्रकारे वागण्यास प्रवृत्त करू शकतात जी पूर्णपणे चारित्र्यबाह्य आहेत, कधीकधी दुःखद परिणाम होतात असेही चड्ढा म्हणतात. पोर्शच्या एका कार्यकारी अधिकाऱ्याने तिच्या मुलाला खिडकीतून फेकून दिलेले प्रकरण, उपचार न केलेले किंवा खराब व्यवस्थापित पोस्ट-पर्टम सायकोसिसशी संबंधित संभाव्य धोके अधोरेखित करते. अशा घटना, दुर्मिळ असताना, तत्काळ वैद्यकीय हस्तक्षेपाचे महत्त्व अधोरेखित करतात.

​​डॉ अनामिका गुप्ता, समुपदेशन मानसशास्त्रज्ञ, मणिपाल हॉस्पिटल, बेंगळुरू, म्हणतात की आई तिच्या नवजात बाळाला इजा करते याची कल्पना करणे कठीण असले तरी, जेव्हा आई PPP अनुभवत असेल तेव्हा असे होऊ शकते. सुमारे 4 टक्के प्रकरणांमध्ये, या स्थितीत असलेल्या स्त्रियांमध्ये असे विचार किंवा वागणूक असू शकते ज्यामुळे भ्रूणहत्या होऊ शकते. प्रसूतीनंतरच्या मनोविकाराने ग्रस्त असलेल्या मातांसाठी, त्यांच्या बाळासाठी प्रेम आणि संरक्षणाची सामान्य भावना या आजारामुळे भारावून जाऊ शकते,

काय आहेत या आजाराची लक्षणे ?

भ्रम : वास्तविक नसलेल्या गोष्टी पाहणे किंवा ऐकणे किंवा वास्तविकतेवर आधारित नसलेल्या दृढ विश्वास असणे.

मड बदलणे – मूडमध्ये अचानक बदल, उत्साहापासून ते आंदोलन किंवा तीव्र नैराश्यापर्यंत.

गोंधळ : स्पष्टपणे विचार करण्यात अडचण, अव्यवस्थित विचार किंवा भाषण आणि दृष्टीदोष निर्णय.

विचित्र वर्तन: विनाकारण संशयास्पद किंवा भयभीत वाटणे आणि चारित्र्यबाह्य अशा प्रकारे वागणे.

वेडसर विचार: हेतू नसतानाही, स्वतःला किंवा बाळाला हानी पोहोचवण्याबद्दल सतत विचार.

उपचार कसे करावे?

सोनल चढ्ढा यांच्या मते, पीपीपीला त्वरित आणि सर्वसमावेशक वैद्यकीय हस्तक्षेपाची आवश्यकता आहे. उपचार योजनेमध्ये सहसा हे समाविष्ट असते:

औषधोपचार: लवकर लक्षणे ओळखून, औषधी मदतीसाठी मनोचिकित्सकाशी संपर्क साधा.

हॉस्पिटलायझेशन: गंभीर प्रकरणांमध्ये, गहन काळजी घेण्यासाठी आई आणि बाळ दोघांची सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी हॉस्पिटलायझेशन आवश्यक असू शकते.

मानसोपचार: यात लक्षणे व्यवस्थापित करण्यासाठी, स्थिती समजून घेण्यासाठी आणि सामना करण्याच्या धोरणांचा विकास करण्यासाठी मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांसोबत काम करणे समाविष्ट आहे.

सपोर्ट सिस्टम: उपचार प्रक्रियेत कुटुंबातील सदस्याना गुंतवून ठेवल्याने अतिरिक्त भावनिक आणि व्यावहारिक आधार मिळू शकतो. प्रसवोत्तर मानसिक आरोग्य समस्या अनुभवणाऱ्या नवीन मातांसाठी सपोर्ट गट देखील फायदेशीर ठरू शकतात.

धोका कमी कसा कराल ?

मानसिक आरोग्याचे निरीक्षण करा: काळजीवाहू, रुग्णालयातील कर्मचारी आणि मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांसाठी नवीन मातांमधील पीपीपीच्या लक्षणांचे बारकाईने निरीक्षण करणे महत्त्वाचे आहे.

लवकर हस्तक्षेप: परिस्थिती नियंत्रणात ठेवण्यासाठी लक्षणांची त्वरित ओळख आणि लवकर हस्तक्षेप आवश्यक आहे.

शिक्षण आणि जागरुकता: आई आणि तिचे समर्थन नेटवर्क या दोघांनाही प्रसूतीनंतरच्या सायकोसिसच्या चिन्हे आणि लक्षणांबद्दल शिक्षित केल्यास लवकर ओळख आणि हस्तक्षेप होऊ शकतो.

निरोगी जीवनशैली: पुरेशी झोप, नियमित व्यायाम आणि संतुलित आहार यासह निरोगी जीवनशैली राखणे, एकूणच मानसिक आरोग्यासाठी योगदान देऊ शकते.

यावर कोणी का बोलत नाही?

“सर्व मानसिक आरोग्य स्थितींप्रमाणे, प्रसूतीनंतरचा मनोविकार हा निषिद्ध विषय आहे आणि लोक क्वचितच याबद्दल बोलतात असं डॉ इशा वाधवन यांना वाटते. रुग्ण, त्यांचे कुटुंबीय आणि अगदी आरोग्य सेवा प्रदाते यांना काळजी आणि भीती वाटते. सोनल चड्ढा सुद्धा याबाबत सहमत असून त्या म्हणतात की या विषयाभोवतीचे मौन त्याच्या दुर्मिळतेचे किंवा क्षुल्लकतेचे प्रतिबिंबित करत नाही तर खुले संवाद आणि जागरुकतेची नितांत गरज अधोरेखित करते. दरम्यान, डॉ अनामिका गुप्ता म्हणतात की प्रसूतीनंतरच्या मनोविकृतीच्या आसपासच्या शांततेत कलंक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. सामाजिक निर्णयाच्या चिंतेमुळे आणि त्यांची प्रतिष्ठा जपण्यासाठी, विशेषत: सामाजिक स्वीकृतीला प्राधान्य देणाऱ्या संस्कृतींमध्ये कुटुंबे मानसिक आरोग्याच्या समस्यांवर चर्चा करणे टाळू शकतात. या कलंकामुळे कुटुंबे ही आव्हाने लपवून ठेवू शकतात, जरी ते प्रथमतः अनुभवत असतानाही.