हॅलो महाराष्ट्र ऑनलाइन| अमेरिकन पोलस्टर वॉरेन मिटोफस्की यांनी 1967 मध्ये केंटकीच्या गव्हर्नरच्या स्पर्धेसाठी पहिली निवडणूक घेतली होती. तेव्हापासूनच ते आजवर राजकीय रंगमंचावर एक्झिट पोलकडे गांभीर्याने पाहण्यात आले आहे. बहुतांश वेळा वैयक्तिक मते चुकीची ठरली जाऊ शकतात. मात्र एक्झिट पोलचे व्यापक सर्वेक्षण अनेकवेळा जनतेचा कल कोणत्या बाजूने जात आहे याची जाणीव करून देते.
सध्या स्थितीत एक्झिट पोलचा कौल काँग्रेस आणि भाजप यांच्यातील संभाव्य 2-2 असा ड्रॉ दर्शवत आहे. प्रमुख हिंदी हार्टलँड राज्ये आणि तेलंगणा राष्ट्रीय राजकारणासाठी काय अर्थ आहे? याबाबत निकालाच्या दिवशी ही संख्या धरल्यास, येथे पाच महत्त्वाचे टेकवे सांगते. राजस्थानमध्ये भाजपचा विजय (जो राज्याच्या सत्ताधारी बदलण्याच्या ऐतिहासिक पॅटर्नचा एक भाग असेल) आणि मध्य प्रदेशात (20 वर्षांच्या सत्ताविरोधी कारभाराच्या विरोधात जाणे असेल) पंतप्रधान मोदीच ब्रँड असल्याचे सूचित करेल. यातून भाजप स्थानिक स्पर्धांमध्ये ही आपले सामर्थ्य टिकवून ठेवेल.
लक्षात घ्या की, राजस्थान आणि एमपी या दोन्ही ठिकाणी पक्षाने स्पष्ट केले की, त्यांच्याकडे कोणताही मुख्यमंत्रीचा चेहरा नाही. सध्या वसुंधरा राजे आणि शिवराज सिंह चौहान यांची उपस्थिती पक्षाच्या निवडणूक घोषणेप्रमाणे ‘मोदी की गॅरंटी’ दोन्ही राज्यांमध्ये पक्षाच्या प्रचाराच्या केंद्रस्थानी आहेत. हिंदी हार्टलँडमध्ये, भाजपचा मूळ मतदार आणि पक्षाची यंत्रणा मजबूत आहे. मध्य प्रदेशात दोन दशकांच्या सत्तेनंतर तीन महिन्यांपूर्वीही काही जणांनी भाजपला संधी दिली होती. असे असूनही, राज्यात भाजप आपल्या पक्षाची ताकद दाखवते.
यात गुजरातच्या खूप आधीपासून एमपी हा संघाचा मूळ बालेकिल्ला होता. त्यामुळे जर मतदान योग्य असेल तर ते सूचित करतात की, भाजपने अंतर्गत मतभेदांवर मात केली आणि तीन महिन्यांपूर्वी कर्नाटकात जे घडले त्याच्या अगदी उलट जाऊन आपल्या मुख्य कार्यकर्त्यांना एकत्र करण्यात यश मिळवले. या सगळ्यात विधानसभा निवडणुकांची धावपळ हे राहुल गांधींच्या राष्ट्रव्यापी जात जनगणनेच्या आवाहनामुळे अ‍ॅनिमेटेड होते. भाजपची हिंदुत्वाची फळी मोडून काढण्याचा आणि मोदींच्या काळात 2014 नंतरच्या विजयामुळे पक्षाच्या नवीन इतर मागासवर्गीय (ओबीसी) पायाला तडा जाण्याचा मार्ग म्हणून विरोधक या एका मुद्द्यावर मोठी पैज लावत होते.
उदाहरणार्थ, खासदारांच्या 230 विधानसभा जागांपैकी जवळजवळ एक तृतीयांश जागा ओबीसी-बहुल आहेत. हिंदी हार्टलँड रणांगणातील दोन महत्त्वाच्या राज्यांमधील एक्झिट पोलची सरासरीबरोबर असेल तर, 2024 च्या निवडणुकांपूर्वी भाजपची निवडणुकीच्या जुगलबंदीचा मुकाबला करण्यासाठी अनेकांनी गेम बदलणारी खेळी पाहिल्याबद्दल ते जास्त प्रतिसाद दर्शवताना दिसत नाही.
दुसऱ्या बाजूला काँग्रेसची तेलंगणातील लाट एका वेगळ्या दक्षिण भारतातील मॉडेलच्या उदयास सूचित करते. तेलंगणातील काँग्रेसच्या पुनरुज्जीवनाने 2014 मध्ये नवीन राज्याच्या स्थापनेनंतर केवळ उद्ध्वस्त झालेल्या मुख्य पक्षांना पुन्हा उभे केले. या वर्षाच्या सुरुवातीला कर्नाटकात पक्षाचा मोठा विजय झाल्यानंतर तेलंगणाने काँग्रेसला मजबूत, आणि आर्थिक पाया असलेले दुसरे दक्षिणेचे राज्य दिले.
कर्नाटकप्रमाणेच तेलंगणातही काँग्रेसला मजबूत स्थानिक नेतृत्वाचा फायदा झाला. कर्नाटकच्या विजयानंतर हैदराबादमध्ये एक व्यवहार्य आव्हान म्हणून पाहणाऱ्या अनेक नेत्यांच्या पक्षांतरामुळे पक्षाला त्याचा मोठा फायदा झाला. पक्षाच्या तेलंगणा मोहिमेने कर्नाटकाप्रमाणेच मूलत: त्याच टेम्प्लेटचे पालन केले. जर एक्झिट पोल बरोबर असतील तर ते तेलंगणातील अल्पसंख्याक मतांची BRS मधून काँग्रेसकडे लक्षणीय हालचाल दर्शवते.
यंदाच्या निवडणुकांनी पुन्हा एकदा महिला घटकाची महत्त्वपूर्ण भूमिका अधोरेखित केली आहे. मध्यप्रदेशात, उदाहरणार्थ 18.3 लाख महिला मतदारांनी मतदान केले, जे मागील वेळेपेक्षा 2% अधिक आहे. यातूनही दिसते की, भाजपने महिला मतदारांना प्रमुख स्थानी ठेवले आहे. तसेच लाडली बहना आणि इतर उपाययोजनांच्या माध्यमातून महिलांना आर्थिक सहाय्य केले आहे.
कल्याणकारी योजना आणि थेट-लाभ-हस्तांतरणांसह शेवटच्या मैल वितरणाच्या पार्श्वभूमीवर उत्तर भारतात 2014 पासून भाजपच्या निवडणुकीतील प्रगतीसाठी महिला मतदार महत्त्वपूर्ण ठरले आहेत. त्यांचा उदय हा पारंपारिक राजकारण उलथून टाकणारा खेळ बदलणारा ठरला आहे. महिला मतदारांचे अधिक मतदान हे नवीन ‘लभार्थी’ वर्गाच्या निर्मितीशी आणि नवीन प्रकारच्या स्पर्धात्मक कल्याणकारी राजकारणाच्या उदयाशी निगडीत आहे. या निवडणुकांनी दाखवून दिल्याप्रमाणे याकडे दुर्लक्ष करणे कोणत्याही प्रमुख पक्षाला परवडणारे नाही.
शेवटी हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की, डिसेंबर 2018 मध्ये भाजपने या सर्व 4 महत्त्वाच्या राज्यांच्या विधानसभा लढती गमावल्या होत्या. तरीही काही महिन्यांनंतर 2019 च्या राष्ट्रीय निवडणुकीत पक्षाने राजस्थान, मध्य प्रदेश आणि छत्तीसगडमध्ये बाजी मारली आणि तेलंगणामध्ये प्रवेश केला. मतदार अनेकदा राज्यात आणि राष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये वेगळ्या पद्धतीने मतदान करतात. तरीही पाच वर्षांनंतर दोन विधानसभा लढतींमध्ये भाजपने आता पुढे जाण्यात यश मिळवले आहे. यातून सूचित होते की, भाजप 2024 च्या वाटेवर पोल पोझिशनवर आहे. तसेच, काँग्रेसला तेलंगणाच्या यशाचा आनंद साजरा करण्याचे निश्चित कारण आहे. हिंदी हार्टलँडमध्ये जर या निवडणुका झाल्या, तर 2024 मध्ये भाजपसोबत आमने-सामने होणाऱ्या लढतीत अजूनही मोठी चढाओढ पाहिला मिळेल.