नवी दिल्ली । ब्रिटीशांच्या काळात भारतात पहिल्यांदा 7 एप्रिल 1860 रोजी अर्थसंकल्प सादर करण्यात आला. हा अर्थसंकल्प स्कॉटिश अर्थशास्त्रज्ञ आणि राजकारणी जेम्स विल्सन यांनी सादर केला होता. आता अर्थसंकल्प दुपारी अकरा वाजता सादर होणार आहे. यापूर्वी ब्रिटीशांच्या काळात संध्याकाळी 5 वाजता अर्थसंकल्प सादर केला जात असे. अर्थसंकल्पावर रात्रभर काम करणाऱ्या अधिकाऱ्यांना थोडी विश्रांती मिळावी म्हणून हे पाऊल उचलण्यात आले. भारताचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू हे भारताचे अर्थसंकल्प सादर करणारे सर्वोच्च पदावरील पहिले व्यक्ती होते, जेव्हा त्यांनी 1958-59 मध्ये वित्त विभागाचा पदभार स्वीकारला होता.
मोरारजी देसाई यांनी सर्वाधिक वेळा भारताचा अर्थसंकल्प सादर केला आहे. अर्थमंत्री म्हणून मोरारजी देसाई यांनी दहा वेळा देशाचा अर्थसंकल्प सादर केला आहे. यात आठ अर्थसंकल्प आणि दोन अंतरिम अर्थसंकल्प आहेत. मोरारजी देसाई यांच्यानंतर यूपीएमध्ये अर्थमंत्री असलेले पी. चिदंबरम यांनी 9 वेळा आणि प्रणव मुखर्जी यांनी 8 वेळा अर्थसंकल्प सादर केला. यशवंत सिन्हा यांनी 8 वेळा तर मनमोहन सिंग यांनी 6 वेळा अर्थसंकल्प सादर केला.
केसी नियोगी हे भारताचे एकमेव अर्थमंत्री ठरले ज्यांनी एकही अर्थसंकल्प सादर केला नाही. 1948 मध्ये ते 35 दिवस अर्थमंत्री होते आणि त्यांच्यानंतर जॉन मथाई हे भारताचे तिसरे अर्थमंत्री झाले. 1955 पर्यंत अर्थसंकल्प फक्त इंग्रजीत प्रकाशित होत असे, मात्र 1955-56 पासून सरकारने ते हिंदीतही प्रकाशित करण्यास सुरुवात केली. माजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी या स्वतंत्र भारताचा अर्थसंकल्प सादर करणाऱ्या पहिल्या महिला ठरल्या. पंतप्रधान असताना त्यांनी अर्थखातेही सांभाळले.
5 जुलै 2019 रोजी निर्मला सीतारामन या देशाचा अर्थसंकल्प सादर करणाऱ्या भारताच्या पहिल्या पूर्णवेळ महिला अर्थमंत्री बनल्या. म्हणजे निर्मला सीतारामन यांच्या आधी फक्त अर्थमंत्री राहिलेली अशी एकही महिला नव्हती. भाजप सरकारने लाल पिशव्यांची परंपरा संपवली. निर्मला सीतारामन यांनी 2019 मध्ये बजट डॉक्युमेंट ब्रीफकेसऐवजी बही-खतामध्ये (पारंपारिक लाल कापडात गुंडाळलेला कागद) नेण्याची प्रथा सुरू केली.
भारतीय इतिहासात पहिल्यांदाच 2021 मध्ये अर्थसंकल्प पूर्णपणे पेपरलेस झाला. ते छापले गेले नाही. सर्व खासदार आणि सरकारी अधिकाऱ्यांना ते अधिकृत वेबसाइटवरून मिळते. 2021 मध्ये जाहीर झालेले आर्थिक सर्वेक्षण देखील पूर्णपणे पेपरलेस होते. पहिले, जेव्हा ब्रिटनचे अर्थमंत्री संसदेत सरकारच्या खर्चाची आणि उत्पन्नाची माहिती देत असत आणि ती लाल चामड्याच्या पिशवीत आणली जात असे.