नवी दिल्ली । अर्थमंत्री निर्मला सीतारमण 1 फेब्रुवारी रोजी 2021-22 या आर्थिक वर्षाचा अर्थसंकल्प सादर करणार आहेत. अर्थसंकल्प प्रत्येक देशात सादर केला जातो, परंतु भारतात त्याची वेगळी परंपरा आहे आणि देशभरातील वेगवेगळ्या प्रदेशांतील लोकांचे यावर खास नजर असते. अर्थसंकल्प सादर करण्याचा दिवस हा वर्षाचा तो दिवस असतो जेव्हा लोकांना वित्तीय तूट, निर्गुंतवणूक, कॅपिटल गेन्स टॅक्स, पुनर्पूंजीकरण असे शब्द ऐकायला मिळतात. परंतु, आता किती टॅक्स भरावा लागेल आणि कोणत्या गोष्टी स्वस्त किंवा महाग झाल्या आहेत याकडे त्यांचे लक्ष आहे. अशा परिस्थितीत आपण हे बजट समजून घेणे देखील आपल्यासाठी महत्वाचे आहे. अर्थसंकल्पाशी संबंधित सर्व डॉक्युमेंटस ‘इंडियाबजट’ वेबसाइट आणि मोबाइल अ‍ॅपवर उपस्थित असतील.
अर्थसंकल्प भाषण : अर्थमंत्र्यांचे भाषण (Budget Speech) देखील बजट डॉक्युमेंटचा एक भाग आहे आणि ते देखील खूप महत्वाचे आहे. बजटचे दोन भाग आहेत. पहिल्या भागात, अर्थमंत्री आगामी आर्थिक वर्षातील अपेक्षांच्या आणि सुधारणांच्या दिशेने करण्याची कामे जाहीर करतात. यात शेतकरी, ग्रामीण भाग, आरोग्य, शिक्षण, लघु व मध्यम उद्योग, सेवा क्षेत्र, महिला, स्टार्ट-अप्स, बँका आणि वित्तीय संस्था, भांडवली बाजार, पायाभूत सुविधा आणि इतर योजना व योजनांची माहिती असते. अर्थमंत्र्यांकडून निर्गुंतवणूक, वित्तीय तूट, सरकार बाँड मार्केटद्वारे पैसे कसे काढणार इत्यादींविषयी माहिती दिली जात.
अर्थसंकल्पाच्या दुसर्‍या भागात थेट आणि अप्रत्यक्ष कर (Direct and Indirect Tax) जाहीर केला जातो. टॅक्स स्लॅब, कॉर्पोरेट टॅक्स, कॅपिटल गेन्स टॅक्स, कस्टम आणि एक्साइज ड्यूटी इत्यादीची घोषणा या भागात केली जाते. वस्तू व सेवा कर (GST) आता जीएसटी काउंसिलच्या अखत्यारित आला असल्याने त्याचा अर्थसंकल्पात समावेश करण्यात आलेला नाही.
दुसर्‍या भागा नंतर Annex येतो. त्यामध्ये टॅक्स घोषणेची बिघाड, विविध योजना, कार्यक्रम आणि मंत्रालयांवर खर्च केलेली माहिती असते. गेल्या दोन वर्षात यामध्येही एक अतिशय महत्त्वाची गोष्ट आहे. म्हणजेच, अतिरिक्त अर्थसंकल्पीय संसाधनांद्वारे या वेळेच्या अर्थसंकल्पीय खर्चाला कसा निधी द्यावा याबद्दलची देखील माहिती असते.
अंदाजपत्रकावर दृष्टीक्षेप : यात पुढील आर्थिक वर्षाच्या अर्थसंकल्पात ठेवण्यात आलेल्या उद्दीष्टांची माहिती असते. यात टॅक्स रेव्हेन्यू, नॉन-टॅक्स रेव्हेन्यू, भांडवली खर्च आणि प्रशासकीय खर्चाची माहिती असते. यामध्ये आर्थिक नुकसानीचे लक्ष्य ठेवण्याची माहितीही देण्यात आलेली आहे. आर्थिक कमतरता सरकारच्या मिळकत आणि खर्चाच्या फरकाची माहिती देते. या भागामध्ये आगामी आर्थिक वर्षातील नॉमिनल जीडीपीच्या उद्दीष्टांचीही माहिती असते. या डॉक्युमेंटस मध्ये इंधन, खते आणि खाद्य सब्सिडीची देखील माहिती असते. असे म्हटले जात आहे की, केंद्र सरकार आपल्या उत्पन्नातील काही भाग राज्य व केंद्रशासित प्रदेशांना विविध योजनांसाठी जाहीर करेल. यात दोन प्रकारच्या योजनांची माहिती असते. पहिले त्या योजना ज्याचे फंडिंग केंद्र सरकार करेल आणि दुसऱ्या अशा सेंट्रल सेक्टर स्कीम्स ज्यामध्ये केंद्र सरकार आणि राज्य सरकार एकत्रितपणे वित्त पुरवठा करतील.
महसूल आणि खर्च : या डॉक्युमेंटस मध्ये सरकारकडे येणारा एकूण महसूल आणि खर्चाची सविस्तर माहिती असते. रेव्हेन्यू बजट ब्रेकडाउनमध्ये इन्कम टॅक्स, कॉर्पोरेट टॅक्स, जीएसटी, एक्साइज ड्यूटी इत्यादीतून होणाऱ्या महसुलाची माहिती असते. तर, नॉन-टॅक्स रेव्हेन्यू मध्ये निर्गुंतवणुक, खाजगीकरण, टेलिकॉम, एव्हिएशन आणि अन्य प्रकारांचा महसूल असतो. खर्चाच्या भागामध्ये मंत्रालयाच्या अंदाजानुसार अर्थसंकल्पाचा आकार माहित असतो. याशिवाय केंद्र सरकार कोठे खर्च करणार आहे, याचीही माहिती आहे. यामध्ये संरक्षण संपादन, मनरेगा, पंतप्रधान-किसान, प्राथमिक शिक्षण, आरोग्य, प्रशासकीय खर्च, पायाभूत सुविधांवरील खर्च इत्यादींचा समावेश आहे.
वित्त विधेयक : बजट भाषण ही एक लांब प्रक्रिया आहे ज्याची नुकतीच सुरूवात होते. मनी बिल (Money Bill) असल्याने लोकसभा आणि राज्यसभा या दोन्ही सभागृहात हे बजट पास करणे बंधनकारक आहे. लोकसभा आणि राज्यसभेत यावर व्यापक चर्चा होते आणि अर्थमंत्री सर्व प्रश्नांची उत्तरे देतात. दोन्ही सभागृहांत पास झाल्यानंतरच त्याला वित्त विधेयक असे म्हटले जाते जे नंतर कायद्याचे रूप धारण करते. यासाठी आरबीआय कायदा, प्राप्तिकर कायदा, कंपन्या कायदा, बँकिंग नियमन कायदा इत्यादींमध्येही दुरुस्ती करण्यात आल्या आहेत. वित्त विधेयक / कायदा बजटला कायदेशीर वैधता देते.
मध्यम मुदतीत वित्तीय धोरण : या व्यतिरिक्त अनेक प्रकारचे डॉक्युमेंट्स आहेत ज्यात फिस्कल रिस्पॉन्सिबिलिटी आणि बजट मॅनेजमेंट एक्ट (Budget Management Act) माहिती असते. मध्यावधी वित्तीय धोरणासाठी, सरकारकडे वित्तीय तूट, महसूल तूट, एकूण टॅक्स आणि नॉन-टॅक्स रेव्हेन्यू आणि पुढील दोन वर्षांसाठी केंद्र सरकारवरील कर्जाची माहिती असते. ही माहिती येत्या आर्थिक वर्षापूर्वीची असते. यामध्ये जागतिक आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेविषयीच्या अंदाजांचा समावेश असतो. पुढील आर्थिक वर्षाचे बजट याच आधारे तयार केले जाते.
ब्रेकिंग बातम्या मोबाईलवर मिळवण्यासाठी आम्हाला 7972630753 या नंबरला WhatsApp करा आणि लिहा “Hello News”.