नवी दिल्ली । 31 डिसेंबर ही ती तारीख आहे जेव्हा 420 वर्षांपूर्वी ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना (East India Company Establishment) केली गेली, जिने जवळजवळ दोनशे वर्ष भारतामध्ये विनाश केला. सुमारे दीड वर्षापूर्वी ही कंपनी संपली आणि आता वस्तुस्थिती अशी आहे की, एका नव्याने तयार झालेल्या या कंपनीचा कमान्डर आता एक भारतीय (Indian Owns East India Company) आहे. ही एक ऐतिहासिक गोष्ट आहे ज्या कंपनीने भारतावर राज्य केले आणि अत्याचार केले, आता त्याचा मालक एक भारतीय उद्योगपती संजीव मेहता (British Entrepreneur Sanjiv Mehta) हे आहेत.
मात्र, आता ही कंपनी साम्राज्यवादाचे प्रतीक नाही आणि केवळ व्यवसायाशी संबंधित आहे. पण मजेची गोष्ट म्हणजे शतकांपूर्वी स्थापन झालेल्या या कंपनीचा एक प्रमुख व्यवसाय अजूनही चहा आणि मसाल्यांशी संबंधित आहे. या ईस्ट इंडिया कंपनीचा अंत कसा झाला आणि आता या कंपनीचे मालक संजीव मेहता कोण आहेत, हे देखील जाणून घेउयात …
ब्रिटनची ही कंपनी कशी संपली?
1857 मध्ये जेव्हा भारतात पहिली स्वातंत्र्यक्रांती झाली तेव्हा ब्रिटनने त्यास विद्रोह किंवा बंडखोरी समजले. ते काहीही असो, परंतु त्याचा प्रभाव खूप मोठा होता. ब्रिटिश प्रशासन आणि सरकारने ईस्ट इंडिया कंपनीला या बंडखोरी होण्यास दोष दिला. या स्वातंत्र्यलढ्यानंतर ब्रिटीश सरकारने 1858 मध्ये भारत सरकार कायदा तयार करून कंपनीचे राष्ट्रीयकरण केले.
याचा अर्थ असा झाला की, भारताचे राज्य कंपनीच्या हातातून थेट ब्रिटीश राजघराण्याकडे आले. तेव्हापासून कंपनीला हटवण्याची तयारी सुरू झाली होती आणि 1873 मध्ये ईस्ट इंडिया स्टॉक डिव्हिडंड रीडेम्पशन कायदा लागू करण्यात आला जो 1 जानेवारी 1874 पासून लागू झाला. सर्व पेमेंट दिल्यावर 1 जून 1874 रोजी कंपनी औपचारिकरित्या बंद केली गेली.
कंपनी पुन्हा नव्याने कशी सुरु झाली ?
19 व्या शतकात ही कंपनी उद्ध्वस्त झाल्यानंतर ती बराच काळ सुप्त राहिली आणि ती केवळ इतिहास आणि पुस्तकातील कथा बनून राहिली. चहा आणि कॉफीच्या व्यवसायातील शेअरहोल्डर्सनी जेव्हा तिला पुनरुज्जीवित करण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा 2003 मध्ये त्याची सुरुवात करण्याचे प्रयत्न सुरू झाले.
या संपूर्ण प्रोसेसमध्ये भारतीय वंशाचे उद्योजक संजीव मेहता यांनी परिश्रम घेतले आणि 2005 मध्ये कंपनीला आपल्या नवे केले. मग मेहतांनी चहा, कॉफी आणि इतर पदार्थांवर लक्ष केंद्रित करून कंपनीला संपूर्ण रूपांतरित केले. मेहता यांनी अनेकदा माध्यमांशी बोलताना याची पुनरावृत्ती केलीः
“इतिहास साक्ष देतो की, ब्रिटनची ईस्ट इंडिया कंपनी ही आक्रमक दृष्टीकोनातून स्थापन केली गेली होती पण सध्याची कंपनी ही सहानुभूतीला केंद्रस्थानी ठेवते. भारताला गुलाम बनवणाऱ्या या कंपनीचा मालकी हक्क मिळवणे… म्हणजे गमावलेलं साम्राज्य मिळवल्यासारखं वाटतं.”
यानंतर, ईस्ट इंडिया कंपनीचा विस्तार बर्‍याच भागात झाला आणि यावर्षी सप्टेंबरमध्ये ही कंपनी चर्चेत होती कारण त्यांनी एका विशिष्ट प्रकारच्या नाण्यांसाठी परमिट मिळवली होती, ज्यामध्ये 1918 मध्ये ब्रिटिश इंडियामध्ये बनवलेल्या शेवटच्या सोन्याच्या मुद्रिकेच्या परमिटचादेखील समावेश होता. आता ही कंपनी ट्रॅव्हल, सिगार, जिन, लाइफस्टाइल, नैसर्गिक संसाधने आणि अन्न अशा अनेक क्षेत्रात काम करते.
कोण आहेत संजीव मेहता?
लंडनमध्ये मायक्रोबायोलॉजिस्ट पत्नी एमी आणि मुलगा अर्जुन आणि मुलगी अनुष्का यांच्यासह राहत असलेल्या मेहता यांचा जन्म मुंबईतील गुजराती कुटुंबात झाला होता. मेहता यांचे आजोबा गफूरचंद मेहता यांनी 1920 च्या दशकापासून युरोपमध्ये हिऱ्याचा व्यवसाय सुरू केला होता, जो पुढे त्यांचे वडील महेंद्र यांनी वाढविला. गफूरचंद 1938 मध्ये भारतात परत आले.
संजीव मेहता यांचे शिक्षण पहिले मुंबईतील सिडनहॅम महाविद्यालयात झाले आणि त्यानंतर त्यांचे शिक्षण लॉस एंजेलिसमधील हिऱ्याच्या अभ्यासामध्ये झाले. 1983 मध्ये वडिलांच्या हिऱ्याच्या व्यवसायात सामील झाल्यानंतर त्यांनी हा व्यवसाय आखाती देश, हाँगकाँग आणि अमेरिकेत वाढविला. मेहता 1989 मध्ये भारतातून लंडनमध्ये स्थायिक झाले आणि त्यांनी देशांतर्गत उत्पादनांची भारतात निर्यातही केली.
फार्मा क्षेत्रातील उद्योजक सासरे जशुभाई शहा यांच्या मदतीने मेहता यांनीही रशियामध्ये आपला व्यवसाय स्थापन केला. अनेक देशांमध्ये हिंदुस्तान लिव्हरची उत्पादने निर्यात करणाऱ्या मेहता यांनी बर्‍याच क्षेत्रात आपले साम्राज्य निर्माण केले. एवढेच नव्हे तर भारताच्या महिंद्रा आणि युएईच्या लुलू ग्रुपसमवेत त्यांना अनेक औद्योगिक गटांकडून गुंतवणूकही मिळाली.
ब्रेकिंग बातम्या मोबाईलवर मिळवण्यासाठी आम्हाला 7972630753 या नंबरला WhatsApp करा आणि लिहा “Hello News”.